روش‌های صحیح آبیاری در مناطق کم آب که نمیدانید!

کم آبی، گرمایش زمین و کاهش شدید در میزان بارش سالیانه سبب شده است که در سال­های اخیر کشاورزان ما بیشتر از قبل به فکر راه اندازی سیستم­های آبیاری باشند که در میزان مصرف آب صرفه جویی کند، هر چند در کشورهای پیشرفته­یدنیا کم آبی عامل استفاده از این سیستم­ها نبوده و استفاده­ی بهینه از منابع آبی حتی در شرایطی که کمبود آب وجود ندارد سرلوحه­ی آنها است، در این مقاله به بررسی روش­های نوین آبیاری که در مناطق کم آب قابل استفاده است خواهیم پرداخت.

سیستم­های آبیاری مناسب برای آبیاری در مناطق کم آب:

سیستم­های آبیاری سطحی که در گذشته استفاده می­شد علاوه بر افزایش هدر رفت آب از طریق تبخیر سبب افزایش آمار ابتلا به بیمارگرهای خاکزاد مانند انواع پوسیدگی­های طوقه و ریشه در درختان باغی و گیاهان زراعی می­شدند و میزان بالایی از محصول سالانه به این شیوه از دست می­رفت اما جایگزین کردن سیستم­های آبیاری نوین در راستای جلوگیری از هدر رفت آب و جلوگیری از ابتلا به این بیمارگرها توسعه پیدا کرد، در ادامه بهترین سیستم­های آبیاری که می­تواند جایگزین آبیاری سطحی در مناطق کم آب شود را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

لوله­ های دریچه دار:

یکی از سیستم­های آبیاری که می­توان در مناطق کم آب جایگزین آبیاری سطحی کرد لوله­های دریچه دار است، لوله­های دریچع دار درواقع همان آبیاری سطحی است که داخل شیلنگ­های نرم و انعطاف پذیر از جنس پلی اتیلین جریان پیدا می­کند.

در مسیر حرکت آب درون این شیلنگ­ها دریچه­هایی قابل تنظیم شدن تعبیه شده است که در مسیر حرکت آب با باز کردن دریچه­ها در محل­های مشخص می­توان آب را به بیرون هدایت کرد، استفاده از این نوع سیستم آبیاری تنها به واسطه ی خارج کردن آب از دسترس حرارت خورشید مانع از تبخیر آب در مسیر حرکت می­شود و در واقع سیستمی است که تا حدی می­تواند با جلوگیری از تبخیر مانع از هدر رفت آب به ویژه در سیستم­های آبیاری جوی و پشته­ای شود.

لازم به ذکر است که دبی خروجی آب از دریچه­ها به وسیله­ی تنظیم دریچه­ها تا حداکثر 5 لیتر بر ثانیه قابل تنظیم شدن است، زمانی که برای خرید این شیلنگ­ها به بازار مراجعه کنید متوجه می­شوید که این شیلنگ­ها را در کلاف­های 100 و یا 200 متری به صورت آماده در دسترس است، از مزایای این شیلنگ­ها می­توان به کاهش نیروی کارگری در باغ برای آبیاری، کاهش هدر رفت آب به شیوه ی تبخیر و همینطور کاهش انتقال بیمارگرهای خاکزاد اشاره کرد اما در مناطق کم آب و مناطق با محدودیت شدید منابع آب جایگزین­های بهتری نیز وجود دارد که بتواند صرفه جویی بیشتری در منابع آب ایجاد کند که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت.

سیستم­های آبیاری تحت فشار:

در سیستم آبیاری دریچه دار، آبی که در شیلنگ جاری می­شود تحت فشار قرار نمی گیرد اما در سیستم­های آبیاری تحت فشار اصل و مبنای کار تحت فشار قرار دادن آب در مسیر خواهد بود که همین تحت فشار قرار دادن آب صرفه جویی و مدیریت بیشتری را در مصرف آب ایجاد خواهد کرد.

در این سیستم نیز آب درون شیلنگ­های هدایت کننده جریان پیدا می­کند با این تفاوت که در این نوع سیستم آبیاری کنترل جریان آب در واقع بر عهده ی فشاری بیشتر از فشار اتمسفر است که در شیلنگ وجود دارد.

آبیاری تحت فشار خود در دو دسته قرار می­گیرد که هر کدام انواع خاص خود را دارند.

• آبیاری قطره ای:

در سیستم آبیاری قطره ای آب درون شیلنگ در مسیر جریان پیدا کرده و با رسیدن به نازل­ها با دبی مشخص خارج می­شود، در ابتدای مسیر آب به وسیله ی پمپ وارد مسیر شیلنگ­ها می­شود، در ابتدای مسیر آب یک فیلتر جهت جدا کردن ذرات شن و آلودگی­های دیگر آب که در مسیر حرکت می­تواند ایجاد انسداد ند قرار می­گیرد که این فیلتر باید به طورمرتب بازدید شود.

توزیع آب در منطقه ی سایه انداز درختان و گیاهان،حرکت آب تحت فشار درون شیلنگ و همینطور حرکت آب درون شیلنگ همه اقداماتی است که مانع از هدر رفت آب در مسیر حرکت شده و مدیریت بهتری را بر توزیع آب در زمین کشاورزی و یا باغ اعمال می­کند، خروج آب از نازل­ها ممکن است به صورت قطرات ریز پودر شده و به صورت اسپری باشد و یا اینکه به صورت قطره­ای اتفاق بیوفتد در هر صورت علاوه بر جلوگیری از انتقال بیمارگرها سبب کاهش هدر رفت آب و صرفه جویی در منابع آب به ویژه در مناطق کم آب خواهد شد.

سیستم­های آبیاری قطره­ای بر اساس نوع توزیع آب خود به انواع سیستم­های قطره­ای بابلر، قطره­ای با قطره چکان در خط، سیستم آبیاری بابلر و همچنین سیستم آبیاری زیرزمینی با لوله­های تراوا تقسیم بندی می­شود که در همه ی انواع سیستم­های قطره ای هدف کاهش هدر رفت آب خواهد بود.

در مناطق کم آبی که دارای تابستان­های بسیار گرم هستند به منظور جلوگیری از داغ شدن بیش از اندازه ی شیلنگ و آبی که در مسیر جریان پیدا می­کند استفاده از سیستم آبیاری زیر سطحی با لوله­های تراوا بیشتر توصیه خواهد شد.

مزایای استفاده از سیستم آبیاری قطره­ای:

• سیستم آبیاری قطره ای هدر رفت آب به وسیله ی تبخیر را به شدت محدود می­کند.
• قابلیت استفاده از منابع آب شور را ایجاد می­کند.
• مانع از افزایش رشد علف­های هرز و ایجاد رقابت بین علف هرز و درخت یا گیاه زراعی ما می­شود.
• به استخدام نیروی کارگری زیاد برای هدایت جریان آب نیازی نداد، تنها یک نیرو کافی است تا به مسیرنازل­ها نظارت داشته باشد تا شکستگی و یا اتفاقات دیگر در مسیر رخ نداده باشد.
• افزایش کمی و کیفی قابل ملاحظه­ای در میزان محصول ایجاد می­کند.
• در این سیستم آبیاری در صورت نیاز امکان مخلوط کردن کود و سم با آب آبیاری وجود دارد.
• نیازی به تسطیح و شیب بندی زمین برای آبیاری وجود ندارد و در هزینه­های آماده سازی زمین به میزان قابل ملاحظه­ای صرفه جویی می­شود.
• جلوگیری از فرسایش خاک می­کند چرا که دیگر نیازی به جریان آب سطحی روی خاک و خاکشویی نیست.
• میزان آب مورد استفاده در این سیستم با دقت قابل تنظیم بوده و هدر رفتی در مسیر آبیاری وجود نخواهد داشت.
• مانع از انتقال بیمارگرهای خاکزاد می­شود.

سیستم آبیاری دیگری که با استفاده از فشار هدایت شده و نوعی آبیاری تحت فشار است سیستم آبیاری بارانی است.

سیستم آبیاری بارانی:

در این سیستم نیز درست مانند سیستم آبیاری قطره­ای آب درون شیلنگ و با استفاده از فشاری بیشتر از فشار اتمسفر جریان پیدا می­کند اما در مسیر به جای برخورد کردن به نازل قطره­ای یا بابلر به نازل­های آب پاش برخورد کرده که آب را در سطح مشخصی پاشیده و پخش می­کند.

این سیستم آبیاری در مزارع اجرا شده و سیستم هادی شامل شیلنگ و یا آب پاش­ها به دو صورت متحرک و ثابت وجود دارد، در سیستم متحرک دو نوع دستی و مکانیزه وجود دارد که در مزارع وسیع معمولا از نوع مکانیزه استفاده می­شو تا صرفه جویی بیشتری در زمان و هزینه­ی کارگری اعمال شود.

یکی از مهم­ترین معایبی که بر این سیستم آبیاری قابل بیان است این است که در این سیستم به دلیل این که آب روی سطح برگ گیاهان زراعی پاشیده می­شود احتمال انتقال بیمارگرهای قارچی و باکتریایی برگی بسیار افزایش پیدا می­کند، به عنوان مثال بیماری سپتوریوز برگی که در این سیستم آبیاری به شدت توسعه پیدا کرده و سبب نابودی زراعت­های وسیع می­شود، بنابراین در صورتی که از این سیستم آبیاری استفاده می­شود باید مدیریت صحیح و پایش منظم بیماری­های برگی در دستور کار قرار گیرد.

آبیاری زیر سطحی:

نوعی دیگر از سیتم آبیاری که برای مناطق کم آب و یا با آب و هوای گرم مناسب است سیستم آبیاری زیر سطحی به جای سطحی است، در این سیستم خاک سطحی به هیچ عنوان مرطوب نمی­شود و به همین دلیل صرفه جویی بیشتری در میزان مصرف آب اعمال می­شود،تفاوت این سیستم با سیستم آبیاری نشتی زیر زمینی در سیستم آبیاری تحت فشار در همین مرطوب نشدن سطح خاک و اعمال صرفه جویی بیشتر در مصرف آب خواهد بود.

در سیستم­های زیر سطحی به طور کلی چه سیستم زیر سطحی تحت فشار و چه سیستم زیر سطحی بدون فشار مزایای زیر قابل اشاره است:

• صرفه جویی بسیار بیشتر در مصرف آب با کاهش تبخیر آب
• کاهش میزان صدمات وارد شده به مسیر شیلنگ­ها در اثر عبور و مرور کارگران، حیوانات و یا ماشین آلات کشاورزی
• کاهش میزان صدمات وارد شده به شیلنگ­ها در اثر سرما و یا گرما
• جلوگیری از فرسایش خاک
• جلوگیری از صدمه به سیستم آبیاری با جلوگیری از تاثیر وزش باد
• کاهش آلودگی خاک و سفره­های آب زیر زمینی

محدودیت­هایی که در اجرای سیتم­های آبیاری نوین در کشور ما به ویژه سیستم آبیاری تحت فشار وجود دارد:

• نیاز به یکپارچه سازی اراضی کشاورزی و باغات، امری که با کندی در کشور ما پیش می­رود.
• سرمایه گذاری بیشتر نسبت به سیستم­های آبیاری سطحی و هزینه­بر بودن آنها که نیاز به سرمایه گذاری کلان دولتی و حمایت­های دولتی از کشاورزان دارد.
• شوری خاک و آب
• قیمت نهال در زمان خرید و احداث باغ می­تواند یک عامل محدود کننده باشد، در صورتی که قیمت نهال بالا باشد باغداران برای صرفه جویی در منابع مالی از هزینه کردن برای اجرای سیستم آبیاری تحت فشار طفره می­روند.

این محدودیت­ها سبب شده که اجرای این سیستم­های بهینه آبیاری در کشور با تاخیر روبه رو شده و سالیانه مقادیر زیادی آب را ما در این شرایط بحران آب در سیستم­های غلط آبیاری در کشاورزی از دست بدهیم.

اما کارهای دیگری نیز می­شود کرد که در میزان آب مصرفی در باغات حتی در صورت استفاده از آبیاری سطحی صرفه جویی کرد که در ادامه به برخی از مهم­ترین آنها خواهیم پرداخت.

• اصلاح بافت خاک:

کاشت درخت در خاک­های ماسه­ای و شنی میزان زیادی از آب را به سرعت از دسترس گیاه خارج می­کند و ظرفیت پایینی در نگهداری آب در خود دارد و همینطور در تابستان درختان و گیاهان زراعی به فاصله ی کمتری به آب نیاز دارند با اصلاح بافت خاک و نزدیک کردن بافت به بافت لومی می­توان از این مورد جلوگیری کرد.

• مواد جاذب رطوبت:

به خاک کشاورزی خود به ویژه در منطقه ی توسعه ­ی ریشه می­توانید مواد جاذب رطوبتی که به صورت صنعتی تولید شده و به فروش می­رسد را اضافه کنید، این مواد به حفظ رطوبت در محدوده­ی ریشه کمک کرده و درخت یا گیاه زراعی شما به فاصله زمانی بیشتری نیاز به آبیاری پیدا خواهد کرد.

• استفاده از مالچ:

مالچ پاشی به ویژه در مناطقی که آب وهوای گرم دارند و تبخیر سطحی از خاک بسیار اتفاق می­افتد توصیه می­شود، مالچ پاشی مانع از تبخیر سطحی آب شده و به حفظ رطوبت خاک به مدت زمان بیش­تری کمک خواهد کرد، از مالچ پاشی مخصوصا در کاشت دیم درختان برای جلوگیری از تبخیر سطحی آب استفاده می­شود، از این روش حتی می­توان در سیستم­های آبیاری نوین غیر زیر سطحی نیز که مشکل تبخیر سطحی جزئی آب دارند استفاده کرد.

• ارقام مقاوم

فروش نهال در ارقام مقاوم به خشکی در بسیاری از نهالستان ­های کشور انجام می­شود و باغداران برای احداث باغ خود بهتر است از این ارقام مقاوم بهره ببرند، این ارقام با مقاومت بالایی که در برابر تنش گرمایی و خشکی دارند در برابر کم آبی یا دور آبیاری طولانی­تر کم­تر آسیب می­بینند، بنابراین خرید نهال در ارقام مقاوم برای احداث باغ بسیار به صرفه­تر خواهد بود.

• استفاده از کو دامی:

استفاده از کود کاملا پوسیده­ی دامی ظرفیت نگهداری آب را افزایش می­دهد و سبب بهبود بافت خاک می­شود، توصیه می­شو قبل از کاشت نهال نسبت به تهیه­ی کود پوسیده­ی دامی اقدام کنید و این کود را در چاله­ی کاشت نهال و یا با خاک در حین خاکورزی مخلوط کنید، در نظر داشته باشید که کود دامی پس از کاشت نهال باید با دقت و در زمان معین و مناسب مورد استفاده قرار گیرد چرا که همزمان شدن آن با محدودیت منابع آب می­تواند سبب ایجاد گیاهسوزی شود.