انواع روشهای آبیاری زمین های کشاورزی

آب یکی از اساسی ترین نیازهای موجودات زنده برای رشد و زندگی کردن است، در مورد گیاهان نیز آب به عنوان یک بخش حیاتی در زندگی آنها به شمار آمده و از این رو استفاده از سیستم های مناسب آبیاری برای تامین نیاز آبی گیاهان بسیار اهمیت دارد، حتی در مواردی که گیاهان و یا درختان به صورت دیم کاشته می شوند نیز باید میزان بارش سالانه و میزان دسترسی ریشه به آبهای زیر زمینی به خوبی مورد بررسی قرار گرفته باشد تا از رسیدن آب کافی به گیاه اطمینان داشته باشیم.

در کشاورزی از گذشته تا کنون سیستم های آبیاری متنوعی در مورد محصولات زراعی و باغی مورد استفاده قرار گرفته و مزیت ها و معایب هر یک به مرور زمان مورد بررسی قرار گرفته است بنابراین یکی از اهداف محققان در زمینه های مختلف کشاورزی همواره پیدا کردن راهی مطمئن، مفید و به صرفه برای آبیاری زمینهای کشاورزی بوده است و از این رو روشهای نوینی در آبیاری گیاهان زراعی و باغی طراحی شده است.

در این مقاله به بررسی انواع روشهای آبیاری سنتی و نوین و همینطور مزایا و معایب آنها و کاربرد هر کدام در کشاورزی می پردازیم.

شیوه های آبیاری سنتی:

شیوه های آبیاری سنتی شیوه هایی هستند که از گذشته به کار می رفتند و امروزه نیز در برخی از کشورها از جمله کشور ما به دلیل جا نیوفتادن سیستم های آبیاری نوین و یا هزینه بر بودن راه اندازی آنها مورد استفاده ی کشاورزان قرار می گیرند، در این سیستم ها تمرکز بر نیروی کار کارگری برای آبیاری است و هزینه ی زیادی بابت راه اندازی این سیستم ها بر دوش کشاورزان تحمیل نمی شود، به جهت اینکه در سیستم های آبیاری سنتی آب به طور عمده در سطح زمین جاری می شود بنابراین به این شیوه های آبیاری، آبیاری سطحی می گویند.

آبیاری شیاری:

به این شیوه ی آبیاری که شیوه ی آبیاری و یا کشت به صورت جوی و پشته ای گفته می شود در هنگام خاک ورزی و آماده سازی زمین نوارها و یا شیارهایی برای آبیاری حفر شده و گیاهان مورد نظر روی پشته ها کاشته می شود.

مزایا:در این سیستم آبیاری آب به طور مستقیم با طوقه ی گیاهان تماس نداشته و در صورت آلوده بودن بخشی از زمین به عوامل بیمارگر خاکزاد این بیماریها قابل سرایت به گیاهان دیگر از طریق آب آبیاری نیستند.

معایب: در زمان آماده سازی زمین در صورت نامناسب بودن شیب زمین باید شیب را متعادل کرد و علاوه بر آن به نیروی کارگری زیادی برای آماده سازی زمین و همینطور نظارت بر مسیرهای آبیاری نیاز داریم چرا که ممکن است در اثر عبور و مرور کارگران مسیرهای آبیاری مسدود شده باشند.

علاوه بر این ها میزان هدر رفت آب آبیاری به شیوه ی تبخیر و یا جذب در مناطق غیر هدف بسیار بالا است، رشد علفهای هرز از دیگر مشکلاتی است که در این شیوه پیش می آید و باید همراه به فکر وجین و یا حذف علفهای هرز باشید.

آبیاری کرتی:

به این سیستم آبیاری که در بین عوام به آبیاری کرتی نیز معروف است زمینی که مورد کاشت گیاهان زراعی و یا باغی قرار گرفته شده است با استفاده از پشته هایی به چند کرت تقسیم و مرز بندی شده است، آب آبیاری با ورد به کرت نمی تواند از آن خارج شده و در واقع آب آبیاری تا زمان جذب یا تبخیر در زمین باقی می ماند.

مزایا:با توجه به پیشرفت دانش کشاورزی به جرات می توان گفت هیچ مزیت علمی و منطقی در مورد این شیوه ی آبیاری وجود ندارد و تنها مزیتی که این شیوه داشته و باغداران به آن روی می آوردند این است که هزینه ی آبیاری به لحاظ نیروی کارگری بسیار پایین تر از سایر شیوه های آبیاری است، این شیوه به راحتی در زمینهای مسطح قابل اجرا است و در هنگام آبیاری کافی است یک نیروی کارگری ورود آب به کرتها را کنترل کند.

معایب: به لحاظ علمی معایب بسیاری در این سیستم آبیاری اثبات شده است، علاوه بر هدر رفت فوق العاده زیاد آب در این سیستم آبیاری و رشد علفهای هرز باید به آمار بالای انتقال عوامل بیمارگر خاکزاد مانند نماتدها و شبه قارچهای آلوده کننده ی طوقه و ریشه مانند فیتوفتورا و پی تیوم اشاره کرد.

آبیاری نواری کرتی:

این شیوه ترکیبی از کرتهایی است که به صورت جوی و پشته ای کاشته شده اند در واقع در این روش خواستند که عیب بزرگ انتقال عوامل بیمارگر در شیوه ی کرتی را با استفاده از کاشت جوی و پشته ای بر طرف نمایند اما عیب بزرگ هدر رفت آب و رشد علفهای هرز در این شیوه همچنان به قوت خود باقی است.

آبیاری غرقابی:

در این شیوه آبیاری آب به صورت آزاد با جریان شدید در مسیرهایی که گیاهان کاشته شده اند جریان پیدا می کند، در این شیوه ی آبیاری که از زمانهای قدیم در مورد خرید نهال باغی مورد که در سطوح وسیع مورد استفاده قرار می گرفت در ابتدای کار هزینه ی راه اندازی زیادی نداشته و تنها باید شیب زمین برای جریان آب مناسب سازی می شد.

مزایا: در مورد این شیوه ی منسوخ شده در کل دنیا نمی توان مزایای علمی خاصی را عنوان کرد به جز اینکه در زمان احداث باغ هزینه ای بابت سیستم آبیاری بر دوش باغدار گذاشته نمی شود.

معایب: در مورد مزیت هزینه ی راه اندازی سیستم آبیاری باید این نکته را در نظر گرفت که میزان هدر رفت آب در این سیستم آبیاری به حدی زیاد است که هزینه نداشتن اولیه به صورت کاملا غیر ملموس پوشیده می شود و حتی باغداران بدون اینکه متوجه شوند متضرر هم می شوند، علاوه بر آن رشد علفهای هرز و انتقال بیمارگرهای خاکزاد در این شیوه با آمار بالایی رخ می دهد که باید هزینه ی آنها را نیز در نظر گرفت.

یکی از معایبی که به صورت کلی می توان برای تمام سیستم های آبیاری سطحی در نظر گرفت این است که این شیوه های آبیاری به ویژه در مناطق گرم و خشک و کم آب شیوه ی مناسب آبیاری نیست، میزان دسترسی کشاورزان در مناطق گرم و خشک به ویژه در سالهای اخیر آنقدر زیاد نیست که بتوان حجم زیادی از آب را روی سطح زمین رها کرد و در این مناطق باید به فکر راه اندازی سیستم های آبیاری بود که کمترین هدر رفت آب را داشته باشد.

در کل دنیا و در بسیاری از کشورهای توسعه یافته حتی در کشورهایی که با کمبود منابع آبی مواجه نیستند کاربرد انواع روشهای آبیاری سطحی به طور کامل منسوخ شده است، چرا که علاوه بر هدر رفت آب بحث فرسایش خاک موضوعی قابل چشم پوشی نخواهد بود و به همین دلیل استفاده از انواع شیوه های آبیاری نوین طراحی و اجرا شده است، در ادامه برخی از پرکاربرد ترین و قابل اجرا ترین شیوه های آبیاری نوین را برای شما شرح خواهیم داد.

شیوه های آبیاری مدرن:

همانطور که گفته شد شیوه های آبیاری مدرن با هدف کنترل بر میزان هدر رفت آب، کاهش فرسایش خاک، کاهش جمعیت آفات و بیمارگرهای گیاهی و کاهش معضل رویش علفهای هرز در مزارع و باغات اجرا می شود که هر کدام از این شیوه ها مزایا و کاربردهای خاص خودر را دارند.

آبیاری بارانی:

این سیستم آبیاری بیشتر برای آبیاری مزارع به خصوص در سطوح وسیع استفاده می شود، برای استفاده از این شیوه ی آبیاری به منظور کاهش هدر رفت آب به شیوه ی تبخیر آبیاری باید در زمانهایی از روز انجام شود که کمترین میزان تابش نور خورشید را داشته باشیم، به عنوان مثال آبیاری در صبح زود و یا هنگام غروب آفتاب و یا عصر مناسب است.

مزایا: در این سیستم آبیاری آب به قطرات ریز تقسیم شده و در یک زمان مشخص سطح وسیعی از مزرعه به میزان مناسب آبیاری می شود، بنابراین در صورتی که در زمان مناسب از روز استفاده شود میزان هدر رفت آب بسیار کم خواهد بود و می توان در زمان کم سطح وسیعی از مزرعه را بدون مشکل آبیاری کرد.

در این شیوه ی آبیاری آب به طور یکنواخت در مزرعه توزیع می شود و برای راه اندازی آن به شبکه لوله کشی در مزرعه احتیاج است، شبکه های لوله کشی می توانند ثابت و یا متحرک باشند که در صورت متحرک بودن نیز می توانند به صورت مکانیزه و یا دستی اجرا شوند، در سیستم آبیاری مکانیزه نیازی به نیروی کارگری برای جابجایی لوله ها نیست.

معایب: یکی از مهمترین معایب این سیستم آبیاری این است که در این شیوه احتمال تئسعه عوامل بیمارگر برگی قارچی و یا باکتریایی به شدت افزایش پیدا می کند، بنابراین اگر از این شیوه استفاده می کنید باید با پایش منظم در صورت بروز هرگونه علائم لکه برگی اقدامات کنترل را بدون فوت وقت انجام دهید.

آبیاری قطره ای:

در این سیستم آبیاری آب آبیاری درون شیلنگها و یا تیپهای آبیاری رها شده و در مسیر حرکت خود در محل نازلها به صورت قطره ای روی زمین می ریزد.

مزایا: مزایای بی شماری در استفاده از این سیستم آبیاری وجود دارد، اولین مزیت استفاده از این سیستم این است که در صورت استفاده از تیپهای آبیاری نیازی به تسطیح زمین نبوده و این سیستم را حتی می توانید در زمینهای ناهموار نیز اجرا کنید،در صورت استفاده از شیلنگهای سطحی نیز نیاز به همرار سازی زمین وجود دارد اما نیازی به اصلاح شیب زمین مانند کاری که در سیستم آبیاری سطحی انجام می دهید نیست.

مزیت دیگر این سیستم این است که در این سیستم میزان هدر رفت اب از طریق آبیاری زمینهای غیر هدف و همینطور تبخیر آب به حداقل می رسد و به دلیل آبیاری نشدن زمین غیر هدف میزان رشد علفهای هرز به حداقل خود می رسد.

در سیستم آبیاری قطره ای می توانید دبی خروجی آب و ساعت آبیاری را به دقت تنظیم کرده و در این سیستم با تنظیم دقدق زمان و مدت آبیاری مشکل تنش آبی برای گیاهان به وجود نخواهد آمد.

مشکل انتقال بیماریهای خاکزاد در سیستم آبیاری قطر ای به صفر می رسد و در زمینهای زراعی و باغی که با این سیستم آبیاری می شوند به هیچ عنوانمشکل انتقال بیمارگر با آب آبیاری را نخواهید داشت.

نیروی کارگری برای آبیاری در این سیستم بسیار کم خواهد بود و تنها یک نفر کافی است که در طول مسیر شیلنگها و نازلها را به دقت بررسی کرده و نازلهای خراب شده و مسدود شده را تعویض کند.

در این سسیستم آبیاری می توانید کوددهی و سم دهی به خاکرا در سیستم آبیاری وارد کرده و برای آنها نیازی به صرف هزینه ی جداگانه نیست، تنها نکته ای که در این مورد باید دقت داشت رسوب املاح درون نازلها است، اگر کود و یا سمی به خوبی در منبع آب حل نشده باشد ممک اسن رسوب ذرات کود و سم موجب خرابی در طول مسیر شوند.

معایب: راه اندازی این سیستم در سطوح وسیع ممکن است نسبت به سیستم های دیگر هزینه بر تر باشد اما با توجه به افزایش کمی و کیفی که در محصول ایجاد می کند و همینطور میزان بالای صرفه جویی در آب با استفاده از این سیستم می توان هزینه های اولیه را به طورکامل در نظر نگرفت، به این هزینه ها صرفه جویی در هزینه های همه گیری بیماریهای خاکزاد را نیز اضافه کنید و در نهایت می بینید که در برابر فواید این سیستم عیب هزینه ی راه اندازی واقعا قابل اقماض خواهد بود.

سیستم آبیاری بابلر:

بابل به معنای حباب است و در سیستم آبیاری بابلر آب به صورت حباب از نازل خارج می شود، در واقع خروج آب از طریق نازلها مانند سیستم قطره ای به صورت قطره چکانی نبوده و میزان بیشتری آب از محل هر نازل خارج می شود، این شیوه ی آبیاری برای آبیاری درختانی با جثه ی بزرگ که ریشه های عمیق تر و گسترده تر دارند نسبت به سیستم آبیاری قطره ای مناسب تر خواهد بود.

تمام مزایا و معایبی که برای سیستم آبیاری قطره ای ذکر شد در مورد این سیستم نیز صدق می کند و با توجه به مزایای بیشتر سیستم نسبت به معایب آن این سیستم نیز یکی از سیستم های محبوب آبیاری در بین کشاورزان و به ویژه باغداران است.

سیستم آبیاری اسپری:

در این سیستم اجرای کار مانند سیستم آبیاری قطره ای است اما از نازلها آب به صورت پودر شده و اسپری خارج می شود، مزایا و معایب ایتن سیستم مانند سیستم آبیاری بارانی است و در هنگام استفاده از این سیستم آبیاری باید مراقب همه گیری بیماریهای قارچی و باکتریایی برگی باشید.

سیستم آبیاری زیر سطحی:

در سیستم آبیاری زیر سطحی شیلنگها و یا تیپهای آبیاری بسته به عمق ریشه در عمق ده تا 60 سانتی متری خاک قرار گرفته و با هدایت آب دقیقا نزدیکریشه امکان رشد بیماریهای خاکزاد در محلی که حضور دارند هم صفر می شود وعلاوه بر آن تبخیر ناچیزی که در سیستم آبیاری قطره ای و بابلر وجود دارد نیز صفر خواهد شد، اجرای این سیستم به دلیل کار کردن زیر سطح کمی هزینه بر تر خواهد بود اما جمعا به صرفه است.

کلام آخر:

با توجه به بحران آبی کشور و از بین رفتن خاک مناطق کشاورزی با استفاده ی طولانی مدت از آبیاری سطحی باید هر چه زودتر نسبت به اجرای اصولی و صحیح سیستم آبیاری در مزارع و باغات خود اهتمام بورزیم چرا که هر گونه تخریبی که در خاک و آب کشور به وجود بیاید صدمه ی ناشی از آن دامان خود و فرزندانمان را خواهد گرفت.